Samsun Amisos Tepesi: Geçmişten günümüze

Amisos'un kurulup gelişmesi, tarihi kaynaklar ve arkeolojik veriler ışığında dört aşamada gerçekleşmiştir:

1. Dönem (M.Ö. 6. yüzyılın başı): Miletoslular, Sinop'ta bir koloni oluşturarak Amisos'a egemen olmuş ve bu bölgeyi Karadeniz ile Anadolu'nun iç kesimlerini bağlayan ticaret yolunun başlangıcı olarak kullanmıştır.

2. Dönem (M.Ö. 6. yüzyılın ilk yarısı): Kapadokyalılar Amisos'a yerleşmiştir.

3. Dönem (M.Ö. 6. yüzyıl ortası): Kapadokyalı bir lider, Foçalılar'a yerleşme izni vermiş ve Amisos büyüyüp gelişmiştir.

4. Dönem (M.Ö. 437): Sinop'tan gelen Atinalılar Amisos'a yerleşerek kentin adını "Peiraieos" olarak değiştirmiştir.

Miletoslular, Toraman Tepe sırtlarında kent surları inşa etmiş, caddeler, sokaklar, meydanlar oluşturmuş, dini yapılar ve evler inşa etmiştir. Tepenin doğusunda bir liman bulunmaktaydı. Buluntular, bu limanın gerisinde bir Aşağı Kent'in bulunduğunu göstermektedir. Toraman Tepe'nin sırtında kurulan Yukarı Kent'in 44 hektarlık bir alanı kapsadığı tahmin edilmektedir. Kentin doğu, batı ve güney yamaçları mezarlık olarak kullanılmıştır.

Yukarı Kent: Yöneticiler, askerler, tüccarlar, din adamları ve toprak sahipleri gibi varlıklı sınıfın yaşadığı bölgedir.
Aşağı Kent: Limana yakın olup ticari depolar, liman çalışanları, denizciler, köleler ve diğer emekçilerin yaşadığı alandır. Malları Anadolu'nun içlerine taşıyan arabalar ve katır ahırları, görevlilerin barınakları da burada yer almaktadır.

2004 yılında başlatılan kurtarma kazıları sonucunda Baruthane Tümülüsleri olarak bilinen iki yığma tepenin altından mezarlar ortaya çıkarılmıştır. Bu mezarların Helenistik Dönem'de Mitridates sülalesi tarafından yapıldığı anlaşılmıştır. Samsun Müzesi ve İstanbul Üniversitesi tarafından gerçekleştirilen bilimsel kazılar neticesinde iki ayrı mezar ortaya çıkarılarak ziyarete açılmıştır.

Ayrıca, İlkadım ilçesi Cedit Mahallesi'nde gerçekleştirilen bir kurtarma kazısında Amisos Dönemi'ne ait bir aile mezarı ve bu aileye ait hazine gün yüzüne çıkarılmıştır. Mezardan çıkan buluntular, Samsun Arkeoloji ve Etnografya Müzesi'nde sergilenmektedir. Bu buluntular, Amisos'taki zengin yaşamı gözler önüne sermektedir. Altın ziynet eşyaları, çanak-çömlek, cam ve mermer eşyalar incelendiğinde, erkek mezarının Pontus Krallığı'ın önemli yöneticilerinden birine ait olduğu, diğer mezarların ise bu kişinin eşi ve kızına ait olduğu düşünülmektedir. Bu mezarda bulunan eserler, M.Ö. 4. yüzyıla tarihlenmiştir.